Είχα σχεδόν δίκιο

Είχα <<σχεδόν>> δίκιο

Τα σφάλματα των επαγγελματιών της πρόγνωσης και πώς καταφέρνουν να κρατήσουν τη δουλειά τους χωρίς να αναπτύξουν βαριάς μορφής νευρικό κλονισμό (απώλεια βάρους, απρόβλεπτη συμπεριφορά ή ακραίο αλκοολισμό).

Για να κατανοήσουμε πώς τα καταφέρνουν και παραμένουν στις θέσεις τους, θα πρέπει να δούμε τη δουλειά του ψυχολόγου Philip Tetlock.

O Tetlock μελέτησε τη δουλειά των <<ειδικών>> στο χώρο της πολιτικής και της οικονομίας. Ζήτησε από διάφορους εμπειρογνώμονες να κρίνουν το ενδεχόμενο να συμβούν ορισμένα πολιτικά, οικονομικά και στρατιωτικά γεγονότα μέσα σ’ ένα συγκεκριμένο χρονικό διάστημα (περίπου πέντε χρόνια στο μέλλον).

Το αποτέλεσμα κάλυψε συνολικά γύρω στις 27.000 προβλέψεις, στις οποίες είχαν εμπλοκή σχεδόν 300 ειδικοί. Περίπου ένα τέταρτο αυτού του δείγματος, το αποτελούσαν οικονομολόγοι. Η μελέτη του Tetlock απεκάλυψε ότι τα ποσοστά σφαλμάτων των ειδικών ήταν σαφώς πολλαπλάσια του αριθμού που είχαν εκτιμήσει.

Η μελέτη αυτή ανέδειξε ένα πρόβλημα με τους ειδικούς: δεν υπήρχε διαφορά μεταξύ αποτελεσμάτων που αφορούσαν διδάκτορες ή απλούς πτυχιούχους.

Καθηγητές με πλήθος δημοσιεύσεων δεν είχαν πλεονέκτημα έναντι των δημοσιογράφων. Η μόνη κανονικότητα που ανακάλυψε ο Tetlock αφορούσε την αρνητική επίπτωση της φήμης στην πρόβλεψη: εκείνοι που είχαν μεγάλη φήμη είχαν χειρότερες επιδόσεις από εκείνους που δεν είχαν καμιά φήμη.

Όμως η έμφαση της δουλειάς του Tetlock δεν ήταν τόσο να δείξει την αληθινή ικανότητα των ειδικών (αν και η μελέτη του υπήρξε αρκετά πειστική σ’ αυτό το επίπεδο), όσο να εξετάσει γιατί οι ειδικοί δεν ήταν τόσο καλοί στην ίδια τη δουλειά τους – με άλλα λόγια, πώς πουλούσαν τους εαυτούς τους. Φαινόταν να υπάρχει μια λογική στην ανικανότητά τους, κυρίως με τη μορφή της άμυνας των απόψεων ή της προστασίας της αυτοεκτίμησης.

Γι’ αυτό έψαξε βαθύτερα τους μηχανισμούς, με τους οποίους εκείνοι που μελέτησε δημιουργούσαν εκ των υστέρων ερμηνείες.

Θα αφήσω κατά μέρος το πώς οι ιδεολογικές δεσμεύσεις επηρεάζουν την αντίληψη των ανθρώπων, συγκεντρώνοντας την προσοχή μου στις γενικότερες πλευρές αυτού του τυφλού σημείου των ίδιων προβλέψεων.

Εξηγείτε στον εαυτό σας ότι, εσείς, π α ί ζ α τ ε ά λ λ ο π α ι χ ν ί δ ι.

Ας πούμε ότι αποτύχατε να προβλέψετε την απώλεια ισχύος και την απότομη πτώσης της Σοβιετικής Ένωσης (την οποία κανένας κοινωνικός επιστήμονας δεν είδε να έρχεται).

Είναι εύκολο να ισχυριστείτε ότι εσείς ήσασταν λαμπρός στο να κατανοείτε τις πολιτικές λειτουργίες της Σοβιετικής Ένωσης, αυτοί όμως οι Ρώσοι – έτσι όπως είναι υπερβολικά Ρώσοι – είχαν μεγάλη επιδεξιότητα να σας κρύβουν καίρια οικονομικά στοιχεία. Αν διαθέτατε αυτήν την οικονομική πληροφόρηση, ασφαλώς και θα είχατε προβλέψει την πτώση του σοβιετικού καθεστώτος.

Δεν φταίνε σε τίποτα οι ικανότητές σας.

Το ίδιο θα μπορούσε να ισχύει άμα είχατε προβλέψει θριαμβευτική νίκη του Αλ Γκορ επί του Τζωρτζ Μπους, υιού.

Δεν είχατε γνώση του πόσο άσχημα ήταν η οικονομία: μάλιστα, αυτό το στοιχείο φαινόταν να έχει διαφύγει της προσοχής των πάντων. Με άλλα λόγια, δεν είσαστε οικονομολόγος, αλλά το παιχνίδι αποδείχθηκε ότι παιζόταν στα οικονομικά.

Επικαλείσθε το έ κ τ α κ τ ο γ ε γ ο ν ό ς.

Κάτι συνέβη που βρισκόταν έξω από το σύστημα, έξω από το επιστημονικό σας πεδίο. Επειδή ήταν μη-προβλέψιμο, εσείς δεν φταίτε. Ήταν Μαύρος Κύκνος, και δουλειά σας δεν είναι να προβλέπεται Μαύρους Κύκνους. Οι Μαύροι Κύκνοι, μας λέει ο ΝΝΤ, είναι κατά θεμελιώδη τρόπο αδύνατον να προβλεφθούν (όμως, τότε, φρονώ, ο ΝΝΤ θα είχε πει: γιατί να στηρίζεστε σε προβλέψεις:). Παρόμοια γεγονότα είναι <<εξωγενή>>, έρχονται πέρα από την επιστήμη σας.

Ή πάλι, ίσως επρόκειτο για ένα γεγονός πολύ-πολύ μικρής πιθανότητας, μια πλημμύρα κάθε χίλια χρόνια, και είχαμε τη μεγάλη ατυχία να βρεθούμε εκτεθειμένοι ακριβώς σ΄ αυτό.

Άλλη φορά, όμως, δεν θα συμβεί.

Αυτή η εστίαση σ’ ένα μικρού μήκους παίγνιου και η συνάρτηση των επιδόσεων με ένα καθορισμένο σενάριο είναι ο τρόπος με τον οποίο οι σπασίκλες εξηγούν στην κοινωνία την αστοχία των μαθηματικών μεθόδων. Ήταν σωστό το μοντέλο, λειτούργησε σωστά – όμως το παιχνίδι προέκυψε να είναι διαφορετικό από εκείνο που αναμενόταν.

Η άμυνα του <<σ χ ε δ ό ν>> δ ί κ ι ο.

Όταν βλέπει κανείς τα πράγματα αναδρομικά, με το πλεονέκτημα μιας αναθεώρησης αξιών και διαφοροποιημένο πληροφοριακό πλαίσιο, εύκολο είναι να αισθανθεί ότι τα πράγματα παραλίγο να κατέληγαν αλλιώς. Γράψει ο Tetlock: “Οι παρατηρητές της πρώην Σοβιετικής Ένωσης που, το 1988, πίστευαν ότι δεν ήταν δυνατόν να εκδιωχθεί από την εξουσία το Κομμουνιστικό Κόμμα έως το 1993 ή το 1998, είχαν μεγάλη πιθανότητα να πιστεύουν ότι οι σκληροπυρηνικοί του Κρεμλίνου σχεδόν ανέτρεψαν τον Γκορμπατσώφ το 1991 στην απόπειρα πραξικοπήματος – και μάλιστα θα το είχαν πετύχει αν οι συνωμότες ήταν πιο αποφασιστικοί και λιγότερο μεθυσμένοι, ή αν καίριας σημασίας αξιωματικοί είχαν υπακούσει στις εντολές να σκοτώνουν πολίτες όταν αυτοί δεν υπάκουαν στον στρατιωτικό νόμο, ή αν ο Γέλτσιν δεν είχε δείξει τέτοιο θάρρος”.

Θα προχωρήσω τώρα στα γενικότερα ελαττώματα που αποκαλύπτει αυτό το παράδειγμα. Αυτοί οι <<ειδικοί>> εμφάνιζαν μονόπλευρη στρέβλωση:

στις περιπτώσεις όπου είχαν δίκιο το ανήγαν στο βάθος της κατανόησης και της γνώσης τους

όταν είχαν άδικο, είτε έφταιγαν οι συνθήκες (που ήταν ασυνήθιστες) είτε, ακόμη χειρότερα, δεν αναγνώριζαν ότι είχαν άδικο και διηγούνταν δήθεν ιστορίες επεξηγηματικές. Το έβρισκαν δύσκολο να παραδεχθούν ότι η γνώση τους των γεγονότων ήταν κάπως ελλειμματική.

Όμως το χαρακτηριστικό αυτό επεκτείνεται σ’ όλες μας τις δραστηριότητες: υπάρχει κάτι μέσα μας, που είναι σχεδιασμένο έτσι ώστε να προστατεύει την αίσθησή μας του αυτοσεβασμού.

Εμείς οι άνθρωποι είμαστε θύματα μιας ασυμμετρίας, όσον αφορά στην αντίληψη των τυχαίων γεγονότων. Ανάγουμε τις επιτυχίες μας στις δεξιότητές μας και τις αποτυχίες μας σε εξωτερικά γεγονότα που εκφεύγουν του ελέγχου μας – δηλαδή στο τυχαίο. Αισθανόμαστε υπεύθυνοι για τα καλά, όχι όμως και για τα κακά. Αυτό μας κάνει να νομίζουμε ότι είμαστε καλύτεροι από τους άλλους σε οτιδήποτε κάνουμε για να ζήσουμε.

Το 94% των Σουηδών πιστεύουν ότι οι δεξιότητές τους στην οδήγηση, τους τοποθετούν στο ανώτερο 50% των Σουηδών οδηγών.

Το 84% των Γάλλων θεωρούν ότι οι ερωτικές τους ικανότητες, τους κατατάσσουν στο άνω μισό των Γάλλων εραστών.

Το άλλο αποτέλεσμα της ασυμμετρίας αυτής είναι ότι αισθανόμαστε λιγάκι μοναδικοί, αντίθετα από τους άλλους – στους οποίους δεν παρατηρούμε να υπάρχει μια τέτοια ασυμμετρία. Μνημόνευσα ήδη τις ελάχιστα ρεαλιστικές προσδοκίες για το μέλλον που προβάλλουν οι άνθρωποι όταν ετοιμάζονται να παντρευτούν. Σκεφθείτε, όμως, και το πλήθος οικογενειών που χτίζουν <<σήραγγα>> προς το μέλλον τους, κλειδώνοντας τον ευατό τους σε δυσκίνητα ακίνητα όπου πιστεύουν ότι θα ζήσουν για πάντα, μη συνειδητοποιώντας ότι οι γενικές πιθανότητες για σταθερή κατοικία είναι περιορισμένες (87).

(87) Το σχόλιο καθαρά αμερικάνικο ή πάντως αγγλοσαξονικό. Η κινητικότητα στην ηπειρωτική Ευρώπη – και μάλιστα στην Ελλάδα της εξαιρετικά υψηλής, μέχρι στιγμής, ιδιόκτητης στέγης – είναι σαφώς πιο περιορισμένη. Απομένει να δούμε τι θα μεταβληθεί σ’ αυτό το επίπεδο από την οικονομική κρίση του 2008 – ….

to be continued . . .

Σελ. 239-243, New York Times Bestseller, Ο Μαύρος Κύκνος, Ο αντίκτυπος του εξαιρετικά απρόβλεπτου, Nassim Nicholas Taleb